Istotne obowiązki małżeńskie w świetle prawa kanonicznego

Szanowni Państwo,

witam serdecznie w Nowym Roku – 2021.

Przetrwaliśmy razem trudny rok 2020, wierzę, że może być tylko lepiej i przezwyciężymy wszelkie trudności – zwłaszcza te związane z koronawirusem.

Korzystając z okazji, że jest to mój pierwszy wpis w Nowym Roku pragnę złożyć każdemu z Państwa najserdeczniejsze życzenia miłości, szczęścia i wszelkiej pomyślności. Zdrowia, zdrowia i jeszcze raz zdrowia, realizacji na wszelkich polach, zarówno prywatnych jak również zawodowych, realizacji wszelkich planów i marzeń no i oczywiście dla tych, którzy starają się o stwierdzenie nieważności swojego małżeństwa kościelnego życzę sukcesu i szybkiego zakończenia procesu z pozytywnym wynikiem.

Tymczasem wracając do spraw przyziemnych…

W dzisiejszym wpisie postanowiłem skupić się na pojęciu istotnych obowiązków małżeńskich jakie nakłada na małżonków prawo kanoniczne.

Musimy przede wszystkim pamiętać, że małżeństwo to wspólnota dwojga osób, która kształtuje i tworzy prawa ale i obowiązki po stronie małżonków.

Prawo rodzinne i cywilne określa je jako swoistą umowę pomiędzy małżonkami – kontrakt, gdy zaś Prawo Kanoniczne bardziej akcentuje wzajemne przyrzeczenie pomiędzy małżonkami zawarte wobec Boga i Kościoła.

Niezależnie od tego w każdej z przedstawionych sytuacji powstaje wspólnota, w której małżonkowie sami dobrowolnie przyjmują na siebie pewne obowiązki ale i otrzymują określone prawa wynikające z faktu zawarcia związku małżeńskiego.

Przykładowo Kodeks rodzinny i opiekuńczy w szeregu przepisów określa prawa i obowiązki pomiędzy małżonkami związanych kontraktem cywilnym jednakże wyłącznie w sposób ogólny w najistotniejszych kwestiach, pozostawiając szczegółowe ustalenia samym małżonkom. Tak przykładowo:

a) art. 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego „Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli”,

b) art. 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego „Oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym” oraz dalsze.

Jak wynika z powyższego małżonkowie są sobie równi i ustawodawca nałożył na nich równe i takie same obowiązki i prawa.

W przypadku Prawa Kanonicznego, Kościół nadaje małżeństwu szczególny charakter i wymiar co wyraźnie jest podkreślone w Konstytucji Duszpasterskiej o Kościele – Gaudium et Spes (nr. 49), gdzie małżeństwo zostaje określone jako „głęboka wspólnota życia i miłości powstała z aktu osobowego, przez który małżonkowie się sobie wzajemnie oddają i przyjmują, świadczą sobie pomoc i posługę w zrozumieniu i miłości, zespalają się w działaniu, troszczą o wzajemne dobro, doświadczają jedności oraz osiągają coraz pełniejsze zjednoczenie” .

Małżonkowie decydując się o zawarciu małżeństwa kościelnego oddają się sobie nawzajem, uzupełniają, tworzą prawdziwą wspólnotę na wielu płaszczyznach i bardzo ważne jest tu wzajemne zrozumienie oraz wsparcie.

Ta wspólnota tworzy więzi – emocjonalne, duchowe, fizyczne i psychiczne między małżonkami, które nakładają na nich wzajemne prawa i obowiązki w różnych sferach wynikające wprost z Prawa Kanonicznego i Prawodawstwa Kościelnego.

Idąc tym tokiem myślowym warto wskazać kilka ale jakże doniosłych płaszczyzn takiej wspólnoty pomiędzy małżonkami jak nawiązanie relacji interpersonalnych we wspólnocie małżeńskiej, dobro drugiego małżonka, czynienie powinności małżeńskich, samodoskonalenie się, rozwój duchowo – somatyczny, dochowanie wierności, nierozerwalności, pielęgnowanie wspólnoty życia, świadczenie pomocy współmałżonkowi, zdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, umiejętność rozwiązywania problemów czy wychowanie potomstwa.

Małżonkowie podejmując decyzję o zawarciu małżeństwa przed Bogiem i Kościołem stosownie do przepisów Prawa Kanonicznego świadomie przyjmują na siebie te prawa i obowiązki wynikające wprost z przepisów prawodawstwa kościelnego.

Stąd od zawierających małżeństwo wymaga się możliwości psychicznych, emocjonalnych i osobowościowych bowiem tylko wtedy zagwarantowane będzie spełnienie małżeńskie i nawiązanie prawdziwej wspólnoty, spełniony jest wtedy cel jaki małżeństwu został nadany przez Kościół.

Dlatego też małżonkowie w ramach nauk przedmałżeńskich są zapoznawani i wprowadzani w te obowiązki i prawa małżeńskie aby mogli być ich świadomi oraz zrozumieć je.

Niezależnie od powyższego muszą być również oni zdolni do pojmowania i rozumienia, a także przyjęcia obowiązków i praw małżeńskich.

Tylko wtedy umożliwi to małżonkom na świadome, szczere i prawdziwe przyjęcie jak również wywiązanie się z zobowiązań, które niesie wspólnota małżeńska sama w sobie.

Czy w takim wypadku Prawo Kanonicznie jednoznacznie określa prawa i obowiązki małżeńskie?

Obowiązki we wspólnocie małżeńskiej

W kodeksie prawa Kanonicznego nie znajdujemy wyliczenia istotnych praw i obowiązków – a więc jest to katalog otwarty. Doprecyzowania „tego katalogu” musimy poszukać w dorobku wybitnych prawników – kanonistów oraz orzecznictwie Trybunału Roty Rzymskiej, które wypracowały ogólne pojęcie istotnych praw i obowiązków małżeńskich.

Zostały one podzielone na trzy zasadnicze grupy tj.:

a) służące realizacji dobra małżonków,

b) związane ze zrodzeniem potomstwa,

c) obowiązki i prawa związane z wychowaniem dzieci.

Jednocześnie każda z wskazanych powyżej grup zawiera szczegółowe doprecyzowanie tj.:

1. Za obowiązki służące nade wszystko realizacji dobra małżonków przyjmuje się:

a) Zachowanie wierności małżeńskiej,

b) Pożycie intymne ze współmałżonkiem na ludzki sposób,

c) Zachowanie dozgonnego charakteru małżeństwa czyli nierozerwalności,

d) Pielęgnowanie wspólnoty życia małżeńskiego tj. właściwych małżeńskich odniesień międzyosobowych,

e) Świadczenie pomocy współmałżonkowi (co wynika bezpośrednio z nakazów Pisma Świętego – Rdz 2,18),

f) Przyczynianie się do dobra wspólnego,

g) Dążenie do świętości.

2. Za obowiązki związane z wydawaniem na świat potomstwa:

a) Oddawanie powinności małżeńskiej zmierzające do zrodzenia dzieci,

b) Przyjęcie dzieci poczętych ze współmałżonkiem.

3. Za obowiązki i prawa odnoszące się do wychowania potomstwa:

a) Wychowanie ogólnoludzkie,

b) Wychowanie fizyczne,

c) Wychowanie religijne.

Musimy jednak pamiętać, że wskazany powyżej katalog pozostaje otwarty i cały czas podlega zmianom stosownie do nowych opracowań i wytycznych magisterium Kościoła.

Reasumując powyższe, wskazać należy, że podejmując decyzję o zawarciu małżeństwa według Prawa Kanonicznego obowiązującego w Kościele Katolickim, automatycznie akceptujemy jego normy dotyczące kwestii powstania wspólnoty małżeńskiej i wspólnego pożycia, a co za tym idzie obowiązków i praw z niej wynikających. To z kolei zakłada ich realizację w małżeństwie w świetle Prawa Kanonicznego.

Od małżonków wymagane jest szczere zrozumienie i znajomość wynikających z powstałej wspólnoty małżeńskiej obowiązków oraz praw, tym bardziej, że Kościół dba aby sami małżonkowie dokładnie poznali wszystkie niezbędne prawa i obowiązki w ramach wspólnoty małżeńskiej w naukach przedmałżeńskich. Jednakże aby mogło się to odbyć prawidłowo i bez zakłóceń nie mogą wystąpić przeszkody i zakłócenia u któregokolwiek z małżonków, musi być odpowiednia dojrzałość, wystarczające używanie rozumu oraz szereg innych aspektów psychicznych, emocjonalnych, behawioralnych oraz innych.

Jeżeli, w którymkolwiek z tych elementów powstanie zakłócenie musimy rozważyć z czego ono wynika i jaki sposób wpływa na wspólnotę oraz czy ma ono charakter tymczasowy/przemijający czy istniało już wcześniej przed zawarciem małżeństwa.

Ocena takiej niezdolności jest istotna dla rozpatrzenia zasadności wszczęcia procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego i doboru ewentualnego tytułu lub tytułów nieważności.

Warto bowiem pamiętać i wskazać, za wypowiedzią profesora W. Góralskiego, że „niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich przejawia się w każdym poważnym zakłóceniu osobowości kontrahenta, wskutek którego to zakłócenia niemożliwe jest normalne ustanowienie wspólnoty małżeńskiej, służącej do wzajemnego doskonalenia i dopełnienia małżonków. Tylko wówczas jest ono nieważne, gdy stwierdzi się u kogoś z zawierających małżeństwo jakąś anomalię psychiczną czy osobowościową, czy też zahamowanie czy zaburzenie osobowości”.¹

Stąd też tak istotne jest określenie charakteru zaburzeń i ich źródła, co pozwala na zbadanie podstaw do stwierdzenia nieważności zarówno w zakresie kanonu 1095 nr 3, który stwierdza, że “niezdolni do zawarcia małżeństwa są Ci, którzy z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich” czy też innego tytułu nieważności np. symulacji częściowej lub całkowitej.

Oczywiście ostateczna decyzja o stwierdzeniu nieważności małżeństwa (potocznie rzecz ujmując, tzw. “rozwodu kościelnego”), należy do Trybunału Kościelnego, który na podstawie zebranych dowodów decyduje, czy małżeństwo było zawarte zgodnie z kanonicznymi normami zaś strony miały lub też nie przeszkody i niezdolności po swojej stronie kwestionujące i wskazujące na jego nieważność.

Warto też podkreślić, że za nieważnością zawartego małżeństwa nie musi wyłącznie świadczyć niespełnienie wszystkich czy poszczególnych obowiązków, a także niezdolność do ich wykonywania bądź brak w nich rozeznania.

Dlatego warto skorzystać przy ocenie zasadności wszczęcia procesu oraz przy sporządzaniu skargi z usług profesjonalnego pełnomocnika – adwokata kościelnego, który pomoże ustalić istotne fakty i okoliczności oraz ocenić całość sprawy i dowodów co pozwoli na skupieniu się na istotnych elementach, które pozwolą uzyskać pozytywny wynik procesu.

Mam nadzieję, że mój artykuł przybliżył w sposób prosty tematykę istotnych obowiązków małżeńskich. Zachęcam do komentowania i ewentualnych pytań.

Pozdrawiam ciepło

adv. ecc. Adam Wandel

¹ Zob. W. Góralski, “Ius Matrimoniale”, T. 1, s. 64